Czy podczas spaceru w lesie, szukając grzybów czy też będąc tam w celu rekreacyjnym, zwróciłeś uwagę, drogi czytelniku, na to coś, na co właściwie nikt nie patrzy, no bo po co…? Porosty, bo o nich mowa, to niepozorne, mało zauważalne organizmy, jednakże ich występowanie lub brak, daje jasny przekaz dotyczący zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem siarki.

W celu propagowania świadomości ekologicznej oraz w trosce o ochronę środowiska, w Szkole Podstawowej w Rząsce odbyły się warsztaty przyrodnicze pt. „Porosty jako bioindykatory czystości powietrza”. Aby zainicjować współpracę między gminami i szkołami, przyjechali do nas zaproszeni uczniowie ze Szkoły Podstawowej w Kluczach wraz z koordynatorką Programu Polsko - Amerykańskiej Fundacji Wolności English Teaching panią Anetą Miszczyńską. Warsztaty prowadzili uczniowie rząsieckiej klasy dwujęzycznej, którzy m.in. uczą się biologii po angielsku. Już na wstępie temat okazał się bardzo zaskakujący. A cóż to takiego te porosty? Ale kiedy w trakcie zajęć uczniowie mogli pooglądać żywe egzemplarze gatunków, przyrównać je do skali porostowej, obejrzeć je dokładnie pod lupą i mikroskopem, wszyscy nagle zdali sobie sprawę z tego, że znając główne formy plechy, można w prosty sposób oszacować jakość powietrza w najbliższym lesie albo na dalekim wyjeździe.

Zajęcia poruszały wiele interesujących zagadnień, szczególnie ważnych w dzisiejszych czasach, w dobie walki o jakość powietrza.

W 1990 r. prof. Józef Kiszka, naukowiec pracujący na wydziale Geograficzno-Biologicznym obecnego Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, jako pierwszy w Polsce opracował skalę porostową. Za pomocą tej skali poprzez obserwację typów plech porostów rosnących na korze drzew liściastych, można ocenić poziom zanieczyszczenia powietrza na danym terenie. Porosty pełnią więc rolę gatunku wskaźnikowego (bioindykatora).

Praktycznie, rozróżniamy siedem stref porostów. Strefa pierwsza to bezwzględna pustynia porostowa, czyli brak porostów. Widoczne mogą być jedynie jednokomórkowe glony tworzące zielone lub brunatne naloty na korze drzew. Strefa ta obejmuje zazwyczaj centra miast, wysypiska śmieci, tereny wokół ośrodków przemysłowych i przy drogach o intensywnym ruchu samochodowym. Stężenie dwutlenku siarki wynosi ponad 170 μg/m3. W strefie drugiej o bardzo silnym zanieczyszczeniu powietrza pojawiają się już porosty skorupiaste lub proszkowate jak misecznica proszkowata lub liszajec, od 170 do 100 μg/m3 SO2.

Następnie w kolejnych strefach pojawiają się gatunki o plechach: drobnolistkowatych, listkowatych, nitkowatych i krzaczastych. Strefa siódma to strefa normalnej wegetacji, powietrze jest czyste lub minimalnie skażone. Flora porostów tej strefy jest bogata, występują także gatunki bardzo wrażliwe z rodzajów: włostka, brodaczka, pawężniczka, granicznik. W tej strefie w powietrzu jest mniej niż 30 μg/m3 SO2.

Gatunki pojawiające się w naszej okolicy to niestety gatunki z czterech pierwszych stref, a w szczególności czwartej - czyli strefy o średnio zanieczyszczonym powietrzu. Występują tu porosty listkowate lub niektóre porosty krzaczkowate. Najczęściej zauważalna jest na korze m.in: pustułka pęcherzykowata i tarczownica bruzdkowana.

Dlaczego to właśnie ta szczególna symbioza glonu i grzyba jest przykładem monitoringu biologicznych zanieczyszczeń powietrza?

Głównymi powodem jest to, że są mało odporne na zanieczyszczenia, ponieważ m.in. nie posiadają tkanki okrywającej i pobierają wodę z opadów atmosferycznych. Porosty nadrzewne są czułym wskaźnikiem zakwaszenia środowiska i występują w ekosystemie przez wiele lat. Istnieją od co najmniej 400 mln lat. Na świecie występuje ich około 17 tysięcy gatunków, w Polsce ok. 1600, jednak wykaz gatunków jest stale uzupełniany.

Są bardzo rozpowszechnione, występują niemalże na wszystkich długościach i szerokościach geograficznych. Jednakże na terenach o dobrych warunkach wegetacji roślinnej porosty są rzadkie –bowiem są zagłuszane przez szybciej rozwijające się rośliny. Główną cechą porostów umożliwiającą im życie w nieprzyjaznych dla roślin warunkach jest ich poikilohydryczność, czyli zdolność do przetrwania w warunkach braku wody. Przy braku wody następuje u nich zatrzymanie czynności fizjologicznych i przechodzą w stan uśpienia. Po pojawieniu się wody wznawiają swoje czynności życiowe. Nazywane są też organizmami pionierskimi, porastającymi nawet tak nieprzyjazne dla roślin siedliska, jak skały wapienne, granitowe, beton, cegła, zaprawa murarska czy dachówka. Bardzo duża grupa gatunków rośnie jednak na korze drzew, krzewów i krzewinek i to właśnie te epifity powinny przykuć naszą uwagę podczas spacerów po lesie.

Nie niszczmy więc tych delikatnych gatunków, wprost przeciwnie, zachwyćmy się nimi, mimo że są dla nas niejadalne.

Romana Danak